ΣΜΥΡΝΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1922, 100 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ…

 

Αυτός ο Σεπτέμβριος του 2022 είναι διαφορετικός από τους προηγούμενους και τους επόμενους…

Είναι ένας Σεπτέμβρης μνήμης για τους Έλληνες και όχι μόνο. 100 χρόνια πριν, στη Σμύρνη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τότε, της πόλης με τον μεγαλύτερο χριστιανικό πληθυσμό των πόλεων της Μικράς Ασίας, σημειώθηκε μία από τις μεγαλύτερες ανθρωπιστικές καταστροφές. Η καταστροφή της πόλης σηματοδότησε ουσιαστικά το τέλος της ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία. Βέβαια, δυστυχώς, δεν ήταν η μόνη που συντελέστηκε το διάστημα από το 1915 έως το 1923 στην περιοχή (γενοκτονία Αρμενίων το 1915, Ποντίων το 1919 και εξής).

Είχε προηγηθεί η αποτυχημένη μικρασιατική εκστρατεία. Γράφει ο Τζάιλς Μϊλτον στο βιβλίο του «Χαμένος Παράδεισος», Σμύρνη 1922: Η διαταγή της επίθεσης [εναντίον των ηττημένων Ελλήνων] δόθηκε τελικά από τον Μουσταφά Κεμάλ στις 26 Αυγούστου. «Στρατιώτες» τους είπε «προορισμός σας είναι η Μεσόγειος!». Ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε τα ξημερώματα και σάρωσε τα πάντα στο πέρασμά του. Πέντε ελληνικές μεραρχίες διαλύθηκαν με την έναρξη της μάχης. Πάνω από πενήντα χιλιάδες άνδρες πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Όσοι γλίτωσαν εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης εν πλήρει αταξία».

Την Τετάρτη 6 Σεπτεμβρίου άρχισαν να καταφθάνουν οι πρώτοι στρατιώτες από το μέτωπο. Ακολουθούσαν Έλληνες πρόσφυγες από τα ενδότερα… Η αποκορύφωση ήταν η φωτιά που ξέσπασε στην Αρμενική συνοικία της Σμύρνης την Τετάρτη 13 Σεπτεμβρίου 1922. Σύμφωνα με το Τζάιλς Μίλτον «Μέχρι σήμερα οι περισσότεροι Τούρκοι ιστορικοί επιμένουν να υποστηρίζουν ότι η φωτιά -η οποία δε θα αργούσε να λάβει τρομακτικές διαστάσεις- ήταν πράξη σαμποτάζ των Ελλήνων και των Αρμενίων. Όμως υπάρχουν πλήθος αμερόληπτων περιγραφών οι οποίες πιστοποιούν το γεγονός ότι ο τουρκικός στρατός έβαλε εσκεμμένα φωτιά στη Σμύρνη. Μερικοί από τους μάρτυρες ήταν άνθρωποι που εργάζονταν στην πυροσβεστική υπηρεσία της πόλης. Αργότερα κλήθηκαν να καταθέσουν ενόρκως ενώπιον της βρετανικής δικαιοσύνης, έπειτα από αγωγή της ασφαλιστικής εταιρείας Γκάρντριαν» (Τζάιλς Μίλτον, Χαμένος Παράδεισος, εκδ. Μίνωας, 2021, σελ. 342).

Τις επόμενες μέρες μέχρι και το τέλος του Σεπτεμβρίου 1922 χιλιάδες προσφύγων συγκεντρώθηκαν στην αποβάθρα της Σμύρνης αναζητώντας απεγνωσμένα τρόπο διαφυγής προς την Ελλάδα. Η επιχείρηση απομάκρυνσής τους με ελληνικά αλλά και συμμαχικά (τελικά) πλοία τόσο από την αποβάθρα της Σμύρνης όσο και του Τσεσμέ, των Βουρλών και του Αϊβαλιού ολοκληρώθηκε στις αρχές Οκτωβρίου του 1922. Ο Τούρκος στρατηγός Νουρεντίν είχε επεκτείνει τη διορία εκκένωσης για άλλες οχτώ μέρες (ως τις αρχές του Οκτωβρίου 1922) και έδωσε άδεια στα βρετανικά πλοία να μπουν στα λιμάνια των Βουρλών, του Τσεσμέ και του Αϊβαλιού, ώστε να απομακρύνουν τους δεκάδες χιλιάδες χριστιανούς πρόσφυγες που είχαν συγκεντρωθεί σ’εκείνα τα σημεία. «Ο Τούρκος στρατηγός είχε ξαφνικά συνειδητοποιήσει ότι ήταν προς το συμφέρον του να συνεργαστεί με τις συμμαχικές δυνάμεις. Είχαν γίνει όργανα της εσωτερικής πολιτικής των εθνικιστών -που στόχευε να απαλλαγεί μια και καλή από τις ενοχλητικές μειονότητες». (Τζάιλς Μίλτον, ο.π. σελ. 406).

Αφού νίκησε στη Μικρά Ασία, ο Κεμάλ κατευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ήθελε να θέσει τέλος στην κυριαρχία των Συμμάχων στην Πόλη αλλά και του Σουλτάνου. Η Ανακωχή των Μουδανιών του το εξασφάλισε (25 Σεπτεμβρίου 1922). Αυτό τον έθεσε ρυθμιστή της κατάστασης στην πάλαι ποτέ κραταιά Οθωμανική Αυτοκρατορία. Όμως, σήμαινε και το τέλος των Ελλήνων του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης. Γράφει ο Τζάιλς Μίλτον (ο.π., σελ. 416-417): «Η συνειδητοποίηση ότι οι Τούρκοι εθνικιστές είχαν τώρα στα χέρια τους τα ηνία προκάλεσε απόλυτο πανικό στον τεράστιο χριστιανικό πληθυσμό που ζούσε στη Μικρά Ασία. Στα παράλια του Αιγαίου, στην κεντρική Ανατολία, στις πόλεις Σαμψούντα και Τραπεζούντα της Μαύρης Θάλασσας και σε άλλα σημεία του χριστιανικού θύλακα του Πόντου, σημειώθηκε μαζική έξοδος Ελλήνων και Αρμενίων. Όλοι είχαν δει προς τα πού φυσούσε ο άνεμος. Στα απόνερα της στρατιωτικής καταστροφής της Ελλάδας, συνειδητοποιούσαν ότι δεν ήταν πλέον ασφαλείς στις πατρογονικές τους εστίες.

Οι οικογένειες έφυγαν με άδεια χέρια, εγκαταλείποντας σπίτια, εκκλησίες και μοναστήρια που είχαν υπάρξει κομμάτι της ζωής τους από την εποχή του Βυζαντίου. Έφυγαν από κάθε μέρος που ήλεγχαν οι εθνικιστές, ακόμα και από το ευρωπαϊκό τμήμα της Θράκης. Καθώς ο ηττημένος ελληνικός στρατός υποχωρούσε διαμέσου της ανατολικής Θράκης, ο ντόπιος πληθυσμός δεν είχε άλλη επιλογή παρά να ακολουθήσει. Γέροι, έγκυες γυναίκες, παιδιά και βρέφη -όλοι βγήκαν στο δρόμο, εγκαταλείποντας τα κτήματά τους, τις σοδειές τους, τα ζωντανά τους.

Ανάμεσα σε αυτούς που κάλυπταν δημοσιογραφικά τη φυγή τους ήταν και ο Έρνεστ Χέμινγουέι, ένας νεαρός δημοσιογράφος που εργαζόταν για την εφημερίδα Toronto Star. Δεν ήταν παρών στη Σμύρνη, αντίθετα προς ό,τι φημολογείται, και το διήγημα που έγραψε αργότερα για τις σκηνές στην προκυμαία βασίζεται στις μαρτυρίες όσων είχαν βρεθεί εκεί. Ωστόσο, ο Χέμινγουέι μπόρεσε να καταγράψει την έξοδο από άλλα μέρη της Τουρκίας. «Εξαντλημένοι άνδρες που τρέκλιζαν, γυναίκες και παιδιά, με κουβέρτες πάνω στα κεφάλια τους, περπατούσαν στα τυφλά κάτω από τη βροχή, δίπλα στα εγκόσμια υπάρχοντά τους… Είναι μια σιωπηλή πομπή. Κανείς δεν παραπονιέται. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να συνεχίσουν να περπατούν… Όσος χρόνος κι αν χρειάζεται για να φτάσει αυτό το γράμμα στο Toronto, όταν το διαβάζεις στη Star μπορείς να είσαι σίγουρος ότι η ίδια ζοφερή, τρεκλίζουσα πομπή ανθρώπων που τους διώχνουν από τις εστίες τους προχωράει σε μια αδιάσπαστη σειρά πάνω στο λασπόδρομο που οδηγεί στη Μακεδονία».

100 χρόνια μετά, η ίδια ζοφερή πομπή ανθρώπων δημιουργείται και πάλι στη Θράκη, τη Μακεδονία, στο Νέο Μεξικό, σε κάποια Αφρικανική χώρα κλπ., οι βάρκες «ξεβράζουν» ανθρώπινες ψυχές στη Χίο, τη Μυτιλήνη, τη Σικελία, τη Νότια Ιταλία, την Ισπανία, κλπ. Πολλοί/ές από τους/τις πρόσφυγες έχουν διαπρέψει και διακριθεί ακριβώς επειδή διασώθηκαν. Άλλοι/ες δεν τα κατάφεραν, ανάμεσά τους και μικρά, αθώα παιδιά. Τελικά, ο Σεπτέμβριος δεν είναι μόνο ένας μήνας μνήμης για τους Έλληνες και τις Ελληνίδες αλλά θα πρέπει να είναι ένας μήνας μνήμης για όλους/ες τους/τις πρόσφυγες για όλον τον κόσμο.

Αξίζει ίσως να σημειωθεί μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στους πρόσφυγες του 1922 και τους πρόσφυγες του 2022. Το 1922 οι Έλληνες και Αρμένιοι κάτοικοι της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης δεν είχαν άλλη επιλογή παρά μόνο τη φυγή. Διαφορετικά τους περίμενε ο θάνατος. Επίσης, εγκατέλειψαν έναν πλούσιο τόπο, τις περιουσίες τους, τα σπίτια τους, τις δουλειές τους, μια ζωή ευτυχισμένη, για να έρθουν στην Ελλάδα και να πρέπει να αρχίσουν από το μηδέν. Οι περισσότεροι/ες πρόσφυγες του 2022 εγκαταλείπουν εκούσια την πατρίδα τους, όπου δεν έχουν στον ήλιο μοίρα, αναζητώντας μια καλύτερη ζωή και είναι δύσκολη η διάκριση ανάμεσα στους όρους «πρόσφυγες» και «μετανάστες». Τους ενώνει όμως η ίδια αγωνία, απογοήτευση, δυστυχία, αβεβαιότητα.